Edith Carlmar: Kuzeyin Cadısı

Özlem KINAL

Norveç Sineması’nın ilk kadın yönetmeni olarak anılan Edith Mary Johanne Mathiesen (Yapımcı Otto Carlmar ile evlendikten sonra onun adını alır.), 1911’de Oslo’nun ağırlıklı olarak işçi sınıfının yaşadığı doğu bölgesinde, yalnız ve yokluk içinde yaşayan bir annenin kızı olarak dünyaya geldi. Anne Mathiesen, yaşadığı ekonomik sıkıntılar nedeniyle küçük kızını koruyucu aile yanına vermek zorunda kaldı. Ne ki Edith, yaşadığı zorluklara direndi, hayallerini bir bir gerçek kılmaya koyuldu. “Kongshavn Bath” varyete sahnesine dansçı olarak adım attığında henüz 15 yaşındaydı.

Norveç Sineması’nın ilk kara filmi Death is Caress (HİSTERİ) Edith Carlmar imzası taşıyor

1936’da “Det Ny Teater/Yeni Tiyatro” sahnesinde kendisi gibi dansçı-oyuncu Lillebil Ibsen ve yönetmen Tancred Ibsen ile tanışması ona sinema dünyasının kapılarını açar. İkinci Dünya Savaşı sırasında Nazi kontrolündeki Norveç sinema sektöründe çalışmak istemez ve kariyerine ara verir. 1946 yılındaki geri dönüşü ise Carlmar’ı sinema tarihinin öncü kadınlardan biri haline getirecektir. Ulusal Belediye Sinemaları Federasyonu’nun desteğiyle İngiltere’ye giderek yönetmenlik ve yapımcılık eğitimi alır. Ülkesine döner dönmez eşi Otto Carlmar ile bir yapım şirketi kurar. Yönetmen koltuğuna ilk kez oturduğu 1949 yapımı filmi “Døden er et kjærtegn/Death is Caress”, Norveç sinemasının ilk kara filmi olarak tarihe geçer.

Edith Carlmar, 1949-1959 tarihleri arasında, eşi Otto ile birlikte kurdukları yapım şirketi Carlmar Film A/S çatısı altında, devlet desteği olmaksızın 10 film yönetti. Güçlü ve bağımsız kadın karakterleri, keskin mizah anlayışı, erotize edilmiş yakın plan çekimleri etkileyici sessiz planlarıyla dram ve komedi türünde çektiği filmlerindeki yenilikçi ve cesur üslubu Carlmar sinemasının alamet-i farikaları haline geldi. 1957 tarihli yapımı “Fjols til Fjells/Fools in the Mountains” Norveç sinema tarihinin en iyi komedi klasiklerinden biri olarak anılır.

Ingmar Bergman filmlerinin efsanevi yıldızı LIV ULLMANN’ın ilk filmi

1959 yapımı son filmi “Ung Flukt/The Wayward Girl”deki “Gerd” karakteriyle 19 yaşındaki Liv Ulmann’ı dünya sinemasına takdim eden Edith Carlmar, 2003’te, 92 yaşında hayata veda ettiğinde Oslo’daki seks işçileriyle ilgili bir senaryo üzerinde çalışıyordu.

DEATH IS A CARESS | DØDEN ER ET KJÆRTEGN | HİSTERİ

EDITH CARLMAR, 1949, 92’

Norveç sinemasının ilk kara filmi olarak kabul edilen Histeri’de sıradışı ve büyüleyici bir aşk hikayesine tanık oluyoruz. Nişanlısı Marit (Eva Bergh) ile evlilik planları yapan otomobil tamircisi Erik’in (Claus Wiese) hayatı zengin ve evli bir kadın olan Sonja (Bjørg Riiser-Larsen) ile karşılaşmasıyla altüst olur. Aralarındaki karşı konulmaz çekim Erik ve Sonja’yı histerik bir ilişkiye sürükler. Artık hiçbir şey eskisi gibi olmayacaktır. Arne Moen’in aynı adlı eserinden Otto Carlmar tarafından senaryolaştırılan film, Edith Carlmar’ın kamerası aracılığıyla kadın perspektifinden “erkek histerisi”ni odağına almasıyla diğer kara filmlerden ayrılır.

YOUNG WOMAN MISSING | UNG FRUE FORSVUNNET | KAYIP BİR KADIN

EDITH CARLMAR, 1953, 90’

Edith Carlmar’ın en politik filmlerinden biri olan Kayıp Bir Kadın’da Eva Berger karakterinde 4 Kasım 2013’te hayata veda eden Astri Jacobsen’i izliyoruz. Hali vakti yerinde bir akademisyen olan Arne (Adolf Bjerke) arkadaşlarıyla geçirdiği bir haftasonu eve döndüğünde karısı Eva’nın (Astri Jacobson) ortadan kaybolduğunu anlar ve polisi arar. Bu “yok olma hali” Eva’nın Arne’den önceki hayatıyla ilgili bilinmeyenlerin de yavaş yavaş ortaya çıkmasına neden olacaktır. Carlmar, Eva-Arne evliliğini sınıfsal ve cinsiyetçi bakış açısına atıfla “masumiyet” üzerinden tasvir ediyor ancak ortaya çıkan gerçekler Eva karakteri üzerinden kurgulanan kalıplaşmış yargıları yerle bir ediyor.

THE WAYWARD GIRL | UNG FLUKT | ASİ KIZ

EDITH CARLMAR, 1959, 95’

Carlmar’ın yönetmen koltuğuna son kez oturduğu filmi Asi Kız, sinemanın efsanelerinden Liv Ullmann’ı beyazperdeyle tanıştıran ilk film olarak anılıyor. Gerd (Liv Ullmann) annesiyle sorunlu ilişkisini “babasızlığa” bağlayan, eksikliğini duyduğu “baba” figürünü görüştüğü erkeklerde arayan 18 yaşında genç bir kadın. Gerd’in masumiyet ve şehvet arasında gidip gelen duygusal halleri yaşadıkları kasabada adının pek de iyi anılmamasına yol açar. Orta sınıf bir aileye mensup, iyi eğitimli Anders (Atle Merton) Gerd’e aşık olur, ailesinin karşı çıkmasına aldırmaz ve genç kadını yaşadıklarından uzaklaşması için bir kır evine götürür. Kendilerine kurdukları hayal dünyası ansızın çıkagelen yabancı Bendik’in (Rolf Soder) hayatlarına girmesiyle nasıl bir gerçekliğe dönüşecektir? Asi Kız, genç aşıkların ailelerinden ve gerçek dünyadan kaçışları, kendilerine kurdukları pastoral dünya ve mekan kullanımı açısından Ingmar Bergman’ın başyapıtlarından 1953 tarihli Summer With Monika’nın (Monika ile Geçen Yaz) gölgelerini yansıtıyor zaman zaman.

Edith Carlmar Filmografisi:

Death is a Caress – 1949

Damage Shot – 1951

The Disappearance of a Young Wife – 1953

Aldri annet enn bråk – 1954

Bedre enn sitt rykte – 1955

På solsiden – 1956

Slalåm under himmelen – 1957

Fjols til Fjells – 1957

Lend me your Wife – 1958

The Wayward Girl – 1959

*Uçan Süpürge Uluslararası Kadın Filmleri Festivali geçen yıldan bu yana “Kuzeyin Cadısı” bölümü ile kuzey ülkelerinden kadın yönetmenleri festival izleyicileriyle buluşturuyor. Geçen yıl İsveçli yönetmen MAI ZETTERLING’e adanan bu özel bölümde bu yıl üç filmiyle; 17 Mayıs 2003’te aramızdan ayrılan öncü kadın yönetmen EDITH CARLMAR’ı anılıyor.